Trịnh Đình Nghi nhìn sự mất mát với một thái độ điềm đạm và nhân hậu. Ông cho rằng những nét đẹp đẽ của làng quê, của văn hóa vùng miền có thể đã mai một, nhưng ký ức về chúng vẫn tràn đầy nguyên vẹn trong trái tim con người
Nếu như coi viết văn như một thú ăn chơi (ở đây có thể hiểu văn chương như một trò chơi theo nghĩa đẹp đẽ và sang trọng nhất của nó), thì những việc tưởng như dễ làm lại hẳn là… rất khó. Chẳng hạn, gieo vần cho ra vẻ thơ thẩn thì dễ, nhưng cho mang tính thi ca nghệ thuật thì lại cực khó. Hay như tản văn, một tiểu loại thuộc thể ký, từng bị coi là sản phẩm văn học thứ cấp, ngoại vi, cận văn học, một loại “thủ công nghiệp” mang tính chất “gia công”, để trở thành một tác phẩm thực sự có giá trị, chạm đến trái tim độc giả thì không phải chuyện đơn giản.
|
Vậy mà Trịnh Đình Nghi, một nhà văn vốn được đông đảo bạn đọc biết đến như một cây bút sắc sảo trong lĩnh vực truyện hài, lại cho ra mắt một tập tản văn mà chỉ cần đọc vài dòng đầu tiên, chúng ta đã thấy một giọng điệu đĩnh đạc, nghiêm chỉnh. Lại viết về làng, đề tài quen thuộc của ông, nhưng rồi khi đọc đến những dòng cuối cùng, ta sẽ thấy mặc dù đó là những trải nghiệm và cảm xúc dành cho mảnh đất thân thương của tác giả, những trang văn dường như đã mở ra những chiều kích không-thời gian rộng lớn hơn thế. Đó không chỉ là một vùng quê Bắc Bộ, đó có thể là bất cứ đâu. Những câu chuyện về văn hóa làng xã có thể là câu chuyện của bất kì vùng quê nào trên mảnh đất hình chữ S này. Trịnh Đình Nghi, bằng một cách khá bất ngờ, đã cho người đọc thấy thêm một khía cạnh khác trong tính cách và tâm hồn ông. Nơi ông không gân guốc và bông lơn để kể về những thói tục khôi hài trong xã hội. Nơi ông dường như đứng khuất ra phía hậu cảnh để chiêm ngắm chuyện đời và kể lại một cách thân tình, ấm áp. Nơi những con chữ ngạo nghễ phớt đời và châm biếm hài hước giấu mình đi để phơi bày một dạng thể khác, trịnh trọng chân phương song cũng thấm đẫm nhân tình.
Với những đặc trưng của thể ký, tản văn mang hai giá trị không thể phủ nhận: cung cấp thông tin (vì ký là ghi chép) và thể hiện cảm xúc cá nhân (tản văn có sự tự do tương đối lớn trong vấn đề này). Ở tập Bóng cũ mùa xưa, tác giả đã cho thấy một kiến văn sâu rộng về phong tục tập quán, văn hóa, ẩm thực vùng quê Bắc Bộ. Từ những lễ nghi truyền thống như lễ Tết Nguyên đán, Trung thu, tục mừng tuổi, tắm nước thơm đêm giao thừa, đến những món ăn dân dã đặc trưng vùng đồng bằng phía Bắc như cá diếc kho lá phèn đen, bột khoai lang, các món ăn từ niễng, gỏi, chả cá mòi, canh cua đồng, canh ngó khoai, cho đến những hình ảnh quen thuộc như hoa sen, hoa mẫu đơn, hoa xoan, hoa gạo, rồi cả những tập tục có phần hủ lậu như ăn cỗ lấy phần, những nghi lễ ít nhiều bị tha hóa như phóng sinh mùa Vu lan…, tất cả đã được đề cập đến một cách cụ thể, sống động trong tập sách.
Bằng văn phong mạch lạc, gãy gọn, tác giả cung cấp những kiến thức thú vị, tỉ mẩn, đôi khi cầu kì về đối tượng. Chẳng hạn, khi viết về tiếng trống làng, Trịnh Đình Nghi mô tả tỉ mỉ về thời điểm đánh trống, về đặc điểm đánh trống tùy từng mục đích cụ thể. Khi viết về cá mòi cũng thế, tác giả cho thấy sự hiểu biết phong phú về loài cá mòi nói chung, về mùa cá mòi ở quê ông nói riêng, về các món ăn chế biến từ loài cá này. Lượng thông tin, kiến thức về văn hóa, ẩm thực, con người, vùng đất nơi tác giả sinh sống và gắn bó chiếm dung lượng lớn trong các trang tản văn, song cùng với đó, cảm xúc và những tâm sự riêng tư cũng được bày tỏ. Thể hiện cảm xúc cá nhân vốn là một thế mạnh của tản văn, tuy nhiên Trịnh Đình Nghi không lạm dụng điều đó như nhiều tác giả tản văn vẫn làm. Chúng ta thấy một Trịnh Đình Nghi từ tốn điềm tĩnh và sâu sắc phía sau những ngôn từ thoải mái khoáng đạt mà trang trọng. Hoàn toàn vắng bóng những hoài niệm sướt mướt buồn bã hay xót thương, thứ mà tản văn dễ sa đà để lấp liếm những sự vắng bóng khác, cũng là thứ dễ khiến độc giả mủi lòng.
Trịnh Đình Nghi chọn một cách thức khác. Không nghiêm trọng hóa vấn đề, ông viết như chơi. Như thể vừa dạo bước thư thả vừa kể lại. Không vội vàng nôn nóng, không ồn ã khoa trương, không khuếch đại cảm xúc. Mặc dầu không phải không có những nặng lòng, không phải không có những nhớ nhung da diết.
Khi đứng giữa lằn ranh quá khứ và hiện tại, nơi ông phải thốt lên những câu như “bây giờ thì”, “ngày nay”, “giờ đây”… trước sự đổi thay chóng vánh của thời gian và vạn vật, ông ngoái lại quá khứ nhưng không phải với con mắt tiếc nuối day dứt đau khổ. Trịnh Đình Nghi nhìn sự mất mát với một thái độ điềm đạm và nhân hậu. Ông cho rằng những nét đẹp đẽ của làng quê, của văn hóa vùng miền có thể đã mai một, nhưng ký ức về chúng vẫn tràn đầy nguyên vẹn trong trái tim con người, và đấy mới là điều khiến họ ám ảnh và nhung nhớ khôn nguôi. Ký ức ấy là một giá trị vĩnh cửu, bởi “dẫu thay đổi thế nào thì trong ta vẫn mãi một tình yêu” (Hoài niệm tre làng), và những “món quà mang hồn cốt quê làng” (Mùa cốm) luôn mang đến cho con người sự ấm áp.
Có những vấn đề được đặt ra, tưởng để chê bai hay giễu cợt, như chuyện ăn cỗ lấy phần ở các vùng quê, nhưng không. Cuối cùng, Trịnh Đình Nghi vẫn nhìn chúng từ nhiều góc độ, vẫn phân tích, lý giải và thậm chí hòa giải bằng những lý lẽ thuyết phục và đầy tính nhân văn. Không màu mè lên đồng, không cố tỏ ra chua cay nghiệt ngã gai góc hay sâu lắng ám ảnh, tản văn của Trịnh Đình Nghi mang dáng vóc của một người viết tôn trọng sự thật, tôn trọng sự đơn giản và trong veo đến mức đôi khi nghiêm cẩn lạnh nhạt của hiện thực. Thậm chí, tôn trọng cả cái thú chơi mang tên văn chương mà ông đang tung tẩy và phấn khích thong dong cùng nó.
Như ông đã viết trong bài Tự ngẫm, rằng giữa vần vũ luân hồi và nhịp đời bổng trầm cung bậc, “cứ gom góp niềm vui cho hao khuyết nỗi buồn, cứ chứa chan hy vọng cho tuyệt vọng lui đi”. Có lẽ, văn chương, với Trịnh Đình Nghi, cũng nhẹ nhàng quyến rũ như những niềm vui và hy vọng được góp nhặt như thế.
Trịnh Đình Nghi, qua Bóng cũ mùa xưa, đã tái hiện một phần ký ức làng quê Bắc Bộ nhưng quan trọng hơn, thông qua đó biến chúng thành một bức tranh phổ quát về sự giao thoa giữa ký ức cá nhân và tinh thần cộng đồng. Tản văn của ông không đơn thuần là ghi chép hay cảm thụ mà dường như sâu trong mạch ngầm của từng câu chữ đã trình hiện một triết lý về thời gian và sự vận động của ký ức. Khi tác giả khẳng định rằng những nét đẹp đẽ của làng quê có thể bị mai một nhưng vẫn sống mãi trong ký ức, ông đã vẽ nên một khái niệm thời gian bất biến: quá khứ không phải là thứ đã qua, mà là một phần tồn tại bên trong mỗi người, chờ được đánh thức.
Như vậy ký ức không chỉ là một phương tiện hoài niệm mà còn là cách để con người định vị bản thân trong thế giới. Tản văn của Trịnh Đình Nghi, vì thế, vừa là sự lưu giữ vừa là sự tái sáng tạo khi ông đặt những hình ảnh và phong tục truyền thống trong mối tương quan với hiện tại. Độc giả không chỉ đọc để biết về tục tắm nước thơm hay món cá mòi, canh ngó khoai, cá diếc kho… mà còn để nhận ra giá trị tinh thần và bản sắc, thứ lặn chìm đắm sâu trong đời sống Việt, thứ có thể bị phai nhạt nhưng không bao giờ mất đi trong ký ức cộng đồng, thứ lúc nào cũng có thể trỗi dậy trong tâm thế của con người như một sức mạnh không thể bị dập tắt.
Và như vậy, Bóng cũ mùa xưa còn là một lời nhắc nhở về giá trị của ký ức và văn hóa, rằng chúng luôn hiện diện như một nguồn sức mạnh âm thầm nhưng bền bỉ, giúp con người đối diện với sự đổi thay của thời gian. Đó cũng là cuộc đối thoại giữa tác giả và độc giả, giữa con người và ký ức. Trịnh Đình Nghi đã thành công trong việc gợi mở những câu hỏi lớn hơn về vai trò của ký ức và văn hóa trong việc hình thành căn tính cá nhân và tập thể, ở đó có cả những lề thói mà ông lý giải sâu sắc bằng sự hiểu biết và cảm thông để đi đến hòa giải chứ không phải phê phán hay buông lời chua xót.
Văn chương, dưới góc độ là trò chơi của ngôn từ, đã tận dụng thế mạnh của mình để không chỉ biểu đạt bề mặt đối tượng nó nhắc đến, mà còn dẫn dắt người đọc đến những tầng ý nghĩa sâu xa ẩn giấu phía sau chữ nghĩa. Với tập tản văn này, Trịnh Đình Nghi đã mang đến cho người đọc những suy tư thật đơn giản mà minh triết về văn hóa, về tri thức, ẩn phía sau những câu chuyện làng mộc mạc, bình dị, thân quen.
Đăng Tiêu
