Những bông hoa mùa xuân trong văn học thiếu nhi

Nhờ có mùa xuân mà sự già nua, cũ kỹ và cả buồn bã của Trái Đất dường như được xua tan. Mùa của sự hồi sinh và thay đổi, mùa của niềm vui, hạnh phúc và ánh sáng. Mùa của phép lạ. Đó là những gì đẹp đẽ nhất vẫn được gọi, được hiểu, được dành tặng cho hình ảnh biểu tượng mùa xuân trong văn học, đặc biệt là văn học viết cho thiếu nhi.

Mùa xuân từ những câu chuyện cổ

Truyện thần thoại, cổ tích của nhiều dân tộc khác nhau trên thế giới thường kể về mùa xuân như một nữ thần, một nàng tiên xinh đẹp và nhân hậu, như: Nữ thần mùa xuân Persephone - thần thoại Hy Lạp; nữ thần mùa xuân Ostara trong thần thoại Bắc Âu; Flora - nữ thần mùa xuân trong thần thoại La Mã; nàng tiên mùa xuân (truyện cổ tích một số nước châu Á)... Biểu tượng mùa xuân thường gắn với hình ảnh một nữ thần, một nàng tiên xinh đẹp và nhân hậu. Nàng tiên này có chiếc đũa thần hoặc có phép màu để chỉ trong tích tắc, vạn vật sẽ đổi thay. Người Moldova kể về sự tích mùa xuân gắn liền với cuộc chiến đấu để giành lại Mặt Trời. Truyện kể rằng cả thế gian tăm tối khi Mặt Trời bị một con rồng bắt cóc và giam giữ. Cho tới một ngày, có chàng trai dũng cảm đã tiêu diệt con rồng và giải thoát cho Mặt Trời. Khi những giọt máu ấm nóng của chàng trai dũng cảm nhỏ xuống cũng là lúc tuyết dần tan, những bông hoa vươn mình thức dậy từ trong băng giá. Đó là hoa thủy tiên báo hiệu mùa xuân đã đến. Mùa xuân gắn liền với việc con rồng (biểu tượng cho cái ác) bị tiêu diệt, Mặt Trời (tượng trưng cho ánh sáng, cái đẹp, cái thiện) được giải thoát, những bông thủy tiên thức dậy từ băng giá là biểu tượng cho sự hồi sinh của những điều đẹp đẽ, ngọt ngào. Dễ nhận thấy, hình tượng mùa xuân trong những câu chuyện cổ thường là biểu tượng cho sự hồi sinh, những điều quý giá, tốt lành, là mùa mà vạn vật đều mong chờ. Vì vậy, hình ảnh nữ thần mùa xuân mang ý nghĩa biểu tượng cho sự thay đổi diệu kỳ, cho phép màu, đặc biệt là cho sự thay đổi, hồi sinh thế giới.

Biểu tượng này xuất phát từ thực tế đời sống, trước mùa xuân thường là mùa đông lạnh giá kéo dài, nhiều quốc gia trắng xóa trong băng giá, cây cối hoặc trơ cành, rụng lá, hoặc chết khô, chim thú hoặc ngủ đông hoặc đi tránh rét. Mùa xuân đến là lúc trời ấm dần lên, tuyết tan, các con vật ngủ đông thức dậy, cây cối đâm chồi nảy lộc... Ở mỗi vùng đất khác nhau, mùa xuân lại mang tới những vẻ đẹp riêng. Nhưng có thể thấy đặc điểm chung ở hầu hết các quốc gia thì mùa xuân thường là mùa được mong chờ, gắn với sự đổi thay, gắn với những lễ hội đón chào năm mới. Vì thế, mùa xuân thường là mùa đem tới sự bắt đầu, khởi đầu mới với nhiều hy vọng. Mùa xuân chính là mùa “làm mới”, thay áo mới của thiên nhiên và con người. Trong đôi mắt trẻ thơ, mùa xuân như một vị thần có phép màu làm Trái Đất vốn cũ kỹ như trẻ lại và niềm vui như một dòng suối lớn tuôn tràn muôn nơi. Trong đời sống, nếu mùa xuân mang tới những bông hoa bừng nở, những chồi non ngát xanh thì trong văn học, những bài thơ, câu chuyện viết về mùa xuân cũng nở hoa thật đầy như những phép màu trong văn học viết cho thiếu nhi ở khắp nơi trên thế giới. Tác giả Cicely Mary Barker đã sáng tác một bài thơ về Phép lạ mùa xuân từ góc nhìn trong sáng, đầy phát hiện của trẻ thơ:

Trái Đất này rất cũ

Nhưng mỗi năm, mỗi năm

Nó lại thành mới mẻ

Khi chồi non nảy mầm

Trái Đất này rất cũ

Và đôi khi thật buồn

Nhưng khi hoa cúc đến

Là đầy niềm vui tuôn

Trái Đất này rất cũ

Nhưng cứ mỗi mùa xuân

Trái Đất này trẻ lại

Tiếng hát bầy tiên ngân (1).

(Phép lạ mùa xuân - Cicely Mary Barker)

Nhờ có mùa xuân mà sự già nua, cũ kỹ và cả buồn bã của Trái Đất dường như được xua tan. Mùa của sự hồi sinh và thay đổi, mùa của niềm vui, hạnh phúc và ánh sáng. Mùa của phép lạ. Đó là những gì đẹp đẽ nhất vẫn được gọi, được hiểu, được dành tặng cho hình ảnh biểu tượng mùa xuân trong văn học, đặc biệt là văn học viết cho thiếu nhi.

Những mùa xuân trong thơ viết cho thiếu nhi

Thơ văn trung đại không có tác phẩm riêng viết cho thiếu nhi, cho trẻ em. Nhưng có thể thấy, cái nhìn tươi mới về mùa xuân, vẻ đẹp mùa xuân được tái hiện trong những vần thơ tuyệt bút của các thi nhân xưa là món quà quý giá và ý nghĩa với lứa tuổi thiếu nhi chớm bước vào ngưỡng cửa của tuổi mới lớn với nhiều suy tư, băn khoăn. Có thể nhắc tới Nguyễn Trãi với Bến đò xuân đầu trại viết về mùa xuân với cỏ xanh như khói nơi bến sông mùa xuân có con đò đang nằm mơ màng, nhàn nhã vì vắng khách; Mãn Giác thiền sư với triết lý sâu sắc về mùa xuân: Đừng tưởng xuân tàn hoa rụng hết/ Đêm qua, sân trước một nhành mai (Có bệnh bảo mọi người), hay Nguyễn Du với những câu thơ sống động như vẽ bức tranh mùa xuân tưng bừng, nô nức, ngập tràn sức sống:

Cỏ non xanh rợn chân trời,

Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.

Thanh minh trong tiết tháng ba,

Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh.

Gần xa nô nức yến anh,

Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân.

(Cảnh ngày xuân - sách giáo khoa Ngữ văn lớp 9, tập 1)

Những vần thơ của các nhà thơ trung đại viết về mùa xuân đã mang tới cho bao thế hệ học sinh những trải nghiệm quý giá về cảnh sắc, phong tục, tâm hồn cha ông xưa. Dù có thể có khoảng cách về thời gian, không gian, khoảng cách thế hệ nhưng sự gần gũi với đời sống hiện đại vẫn nằm ở vẻ đẹp mùa xuân, sức sống mùa xuân và niềm tin vào những giá trị xuân vẫn vững vàng, bền bỉ trước bước đi của thời gian.

Tranh của họa sĩ Đặng Đình Ngỡ

Trong thơ hiện đại, có thể thấy biết bao “mùa xuân” tràn về, thấm đẫm đất trời cỏ cây và tâm hồn con người. Bài thơ Mầm non viết về câu chuyện của một mầm cây còn nép mình trong vỏ cứng của một cành bàng để tránh cái lạnh của mùa đông. Nó hé mắt quan sát xung quanh và nhận ra những đổi thay mới lạ của đất trời: mưa phùn rơi, mây bay hối hả, tiếng suối róc rách, sau tiếng chim báo hiệu xuân về thì cả đất trời bừng lên những khúc ca. Vậy là mầm non không thể nằm im được nữa:

Mầm non vừa nghe thấy

Vội bật chiếc vỏ rơi

Nó đứng dậy giữa trời

Khoác áo màu xanh biếc.

(Mầm non - Võ Quảng)

Hầu hết các nhà thơ lớn trong phong trào Thơ mới đều sáng tác thơ về mùa xuân, nhiều bài đã được chọn để học sinh học trong chương trình phổ thông như Chợ Tết (Đoàn Văn Cừ), Mùa xuân chín (Hàn Mặc Tử), Chiều xuân (Anh Thơ), Xuân về (Nguyễn Bính), Ông đồ (Vũ Đình Liên), Vội vàng (Xuân Diệu). Ngoài ra, không thể không nhắc tới Mùa xuân nho nhỏ, bài thơ gắn liền với tên tuổi của tác giả Thanh Hải, một bài thơ đã được phổ nhạc và trở thành bài hát được nhiều người yêu thích. Mỗi nhà thơ lại có cách nhìn riêng đầy phát hiện về mùa xuân. Chợ Tết đưa người đọc tới một phiên chợ miền trung du đầy màu sắc, hình ảnh và vô cùng sinh động:

Dải mây trắng đỏ dần trên đỉnh núi

Sương hồng lam ôm ấp nóc nhà tranh

Trên con đường viền trắng mép đồi xanh

Người các ấp tưng bừng ra chợ Tết

Họ vui vẻ kéo hàng trên cỏ biếc

Những thằng cu áo đỏ chạy lon xon

Vài cụ già chống gậy bước lom khom

Cô yếm thắm che môi cười lặng lẽ

Thằng em bé nép đầu bên yếm mẹ

Hai người thôn gánh lợn chạy đi đầu

Con bò vàng ngộ nghĩnh đuổi theo sau

Sương trắng rỏ đầu cành như giọt sữa.

(Chợ Tết - Đoàn Văn Cừ)

Bài thơ viết về mùa xuân mở ra theo bước chân của người đi xuống chợ với thật nhiều màu sắc: dải mây trắng, sương hồng lam, mép đồi xanh, cỏ biếc, thằng cu áo đỏ, cô yếm thắm, con bò vàng, sương trắng rỏ như sữa... Những màu sắc tươi sáng, gắn kết hài hòa với nhau cùng tạo nên vẻ đẹp căng tràn nhựa sống và niềm vui tuôn chảy trong bức tranh mùa xuân. Bài thơ được nhìn với góc nhìn trẻ thơ đầy tò mò, háo hức, mỗi bước chân lại ồ lên những phát hiện mới mẻ về thiên nhiên, về con người. Vì thế, bài thơ rất phù hợp với tâm lý và góc nhìn của học sinh tiểu học.

Nguyễn Bính, Anh Thơ, Hàn Mặc Tử lại mang tới cho thiếu nhi những hiểu biết về mùa xuân ở làng quê với nhịp sống bình yên, thong thả khi mùa xuân tới:

Thong thả dân gian nghỉ việc đồng

Lúa thì con gái mượt như nhung

Đầy vườn hoa bưởi, hoa cam rụng

Ngào ngạt hương bay bướm vẽ vòng.

(Xuân về - Nguyễn Bính)

Hay:

Ngoài đường đê cỏ non tràn biếc cỏ

Đàn sáo đen sà xuống mổ vu vơ

Mấy cánh bướm rập rờn trôi trước gió

Những trâu bò thong thả cúi ăn mưa.

(Bức tranh quê - Anh Thơ)

Nhà thơ Thanh Hải viết về vẻ đẹp mùa xuân khi đang nằm trên giường bệnh. Bài thơ Mùa xuân nho nhỏ là khúc ca trong ngần ca ngợi vẻ đẹp của mùa xuân xứ Huế, mùa xuân đất nước và khao khát được dâng hiến, được hòa nhập vào đất trời xuân:

Ta làm con chim hót

Ta làm một cành hoa

Một nốt trầm xao xuyến

Ta nhập vào hòa ca.

(Mùa xuân nho nhỏ - Thanh Hải)

Nhìn chung, tình yêu mùa xuân có lẽ đã thấm đẫm trong tâm hồn của những thi nhân, nên có thể kể ra rất nhiều thi phẩm mùa xuân nở ra như những bông hoa đẹp để tặng cho bạn đọc. Nhưng có lẽ độc đáo nhất, gây sốc nhất với lứa tuổi mới lớn, không thể không nhắc tới khu vườn địa đàng trên mặt đất mà Xuân Diệu đã dựng lên trong bài thơ Vội vàng. Tác phẩm trẻ mãi với thời gian bởi tình yêu đắm say mùa xuân, tuổi trẻ, bởi những cách tân táo bạo trong ngôn từ của “nhà thơ mới nhất trong những nhà Thơ mới”. Câu thơ Hỡi xuân hồng ta muốn cắn vào ngươi! đến nay có lẽ vẫn là câu thơ táo bạo nhất viết về khát vọng được tận hưởng trọn vẹn vẻ đẹp màu xuân trong thi ca Việt Nam.

Những mùa xuân trong văn xuôi

Những câu chuyện về mùa xuân cũng xuất hiện rất nhiều trong văn học thiếu nhi. Hầu hết các nhà văn quen thuộc đều có tác phẩm viết về mùa xuân như: Định Hải với Hoa mùa xuân; Trần Đức Tiến với Hai chú dê nhỏ bên bờ sông xuân, Chim báo xuân; Tô Hoài với Mùa xuân đã về đấy, Chim chích lạc rừng, Đàn chim gáy và nhiều đoạn miêu tả mùa xuân trong Dế mèn phiêu lưu ký; Trần Hoài Dương với Tiếng mùa xuân; Phạm Hổ có Đi chợ Tết; Xuân Quỳnh viết Mùa xuân trên cánh đồng; Phong Thu viết Vườn ông, vườn xuân; Nguyễn Huy Tưởng với Chiếc bánh chưng; Võ Quảng với Ngày Tết của Trâu Xe... Trong số đó, tác phẩm ấn tượng nhất với thiếu nhi đến nay có lẽ vẫn là Cái Tết của Mèo Con của Nguyễn Đình Thi.

Tranh của họa sĩ Đặng Đình Ngỡ

Cái Tết của Mèo Con kể về một chú mèo con vừa rời vú mẹ, được bà Bống mang về canh bếp. Mèo nhớ mẹ, lạ nhà, đầy lo lắng và sợ hãi trong căn bếp nên bị Chuột Cống và đàn chuột bắt nạt. Dần dần Mèo Con lớn lên, bớt sợ hãi, cùng với sự trợ giúp của chị Chổi, bác Nồi Đồng và các bạn khác trong bếp, Mèo Con đã đánh bại gã Chuột Cống, hân hoan đi đón cái Tết đầu tiên trong cuộc đời mình: “Ôi chao, ngày Tết sao mà đẹp và vui thế. Mèo Con nằm trên khoanh tay của Bống, nghển đầu nhìn xung quanh, kêu nghoeo nghoeo” (2). Câu chuyện giản dị, ấm áp, được viết như lời kể hồn nhiên, thủ thỉ của Mèo Con khiến trẻ thơ như thấy hình ảnh mình trong tác phẩm. Nỗi sợ cũng như sự trưởng thành của Mèo Con giúp các bạn nhỏ như thấy được hình ảnh mình qua những khó khăn, vấp váp, được bạn bè, người thân giúp đỡ, hỗ trợ nhất định sẽ trưởng thành. Mùa xuân đến, Mèo Con thêm một tuổi, cũng là lúc báo hiệu bước ngoặt trong hành trình từ chú mèo nhút nhát, yếu đuổi trở thành một chú mèo dũng cảm và đã biết bảo vệ mọi thành viên trong bếp.

Những câu chuyện về mùa xuân khác, dễ nhận thấy các tác giả đều ghi lại vẻ đẹp mùa xuân và những bước chuyển biến của các nhân vật. Chiếc bánh chưng (Nguyễn Huy Tưởng) kể về bước ngoặt trong cuộc đời của hoàng tử út Lang Liêu khi được nối ngôi vua, sự thay đổi trong nhận thức của vua cha khi quyết định chọn người con tài nhất, giỏi nhất, chăm chỉ lao động nhất lên nối ngôi thay vì chọn người con trưởng. Mùa xuân trên cánh đồng (Xuân Quỳnh) mở ra sự thay đổi của thiên nhiên khi mùa xuân đến, những khe nước nhỏ từ trong núi thoắt biến thành dòng suối, khiến ba bông cúc trắng Sẻ Đồng tặng Ong Đất chìm sâu dưới nước, gây ra hiểu lầm giữa hai người bạn thân. Nhờ Ếch Cốm mà câu chuyện mới được sáng tỏ và tất cả các bạn đều vui khi mùa xuân về trên cánh đồng. Mùa xuân đã về đấy (Tô Hoài) cho thấy cậu bé A Kềnh từ chỗ coi thường Ngựa Con, sau một chuyến đi xuống núi cùng bạn ngựa đã biết khâm phục cái tai, cái mũi của bạn. Khi trở về, A Kềnh và Ngựa Con thấy mùa xuân đã về trên đỉnh núi Tà Sùa với hoa quế, hoa đào hây hây đỏ thắm.

Đi chợ Tết (Phạm Hổ) kể về niềm vui được mua những món đồ chơi dân dã khi Tết đến như gà đất, trống rung, pháo thăng thiên. Đồ chơi nào cũng chứa đựng biết bao sự tò mò, háo hức và kích thích trí tưởng tượng kỳ diệu của tuổi thơ: “Với cây pháo thăng thiên, tôi cứ tưởng đấy là một người hiệp sĩ nhỏ nhắn, tài ba, học được cả phép bay lên trời như Tôn Ngộ Không, rồi từ giữa không trung hét to một tiếng bay luôn lên trời”(3). Nhà văn Trần Hoài Dương có sự lý giải thật độc đáo về tiếng hót của Họa Mi qua câu chuyện Tiếng mùa xuân. Khi cô Mùa Xuân đến, vạn vật đều có quà. Chỉ có Họa Mi Út vì dìu và cõng bạn Ốc Sên chậm chạp nên đến muộn. Họa Mi Út đã nhường phần quà cuối cùng cho Ốc Sên. Xúc động trước vẻ đẹp của tình bạn giữa Ốc Sên và Họa Mi, xúc động trước tấm lòng của Họa Mi, cô Mùa Xuân đã nhờ muôn loài gửi đến những âm thanh đẹp nhất. Cô chắt lọc tất cả âm thanh của rừng sâu, núi xa, của biển khơi, gió lộng, của tiếng hót muôn loài chim, tạo nên âm thanh đẹp nhất để trao tặng cho Họa Mi Út. Từ đó, Họa Mi có tiếng hót hay nhất và trở thành sứ giả của mùa xuân. Truyện ngắn là câu chuyện đẹp về tình bạn, về phần thưởng cho những tấm lòng tốt đẹp, rất cần thiết cho tâm hồn tuổi thơ.

Nhìn chung, những tác phẩm viết về mùa xuân cho thiếu nhi thật phong phú và đa dạng. Mỗi nhà văn, nhà thơ lại góp một tiếng nói, một vẻ đẹp riêng cho khu vườn mùa xuân dành tặng thiếu nhi. Hầu hết các nhà văn đều chọn lối viết giản dị, trong sáng, chân thành, phù hợp với tâm hồn tuổi nhỏ. Và hình ảnh mùa xuân thật muôn sắc nhưng đều cho thấy sự thay đổi, hồi sinh, đầy sức sống của thiên nhiên, trời đất và con người.

1. Dự án sách Cầu Vồng, Truyện thơ 2020, tr.62.

2. Nhiều tác giả, Tuyển tập truyện ngắn hay dành cho thiếu nhi, tập 4, Nxb Trẻ, Tp.Hồ Chí Minh, 2016, tr.154.

3. Phạm Hổ, Những truyện hay viết cho thiếu nhi, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 2019, tr.236.

VNQĐ