Điện Biên là một vùng đất rất đặc biệt, đặc biệt từ vẻ đẹp con người, truyền thống văn hóa, số phận lịch sử, vị trí địa lý, điều kiện thời tiết cho đến những huyền bí tâm linh. Nói một cách hoa mỹ, Điện Biên có những ngọn núi ngời sắc màu kỳ ảo, những câu chuyện lịch sử hào hùng bên bếp lửa bập bùng, những tình cảm nồng ấm của đồng bào các dân tộc anh em và những mùa hoa ban đẹp man mác như dải thổ cẩm được dệt bằng hoài niệm.
Bởi yêu thơ văn, nên khi lên Điện Biên, tôi rất thiết tha tìm gặp những gương mặt văn học của mảnh đất này, mà trước hết là nhà thơ Chu Thùy Liên và nhà thơ giành giải cao nhất cuộc thi thơ báo Văn nghệ gần đây, cũng là người gây nhiều tranh cãi bậc nhất thời gian qua là nhà thơ: Tòng Văn Hân.
 |
| Nhà thơ Chu Thùy Liên |
Chu Thùy Liên là một nhà thơ nữ rất có bản sắc và thành tựu. Chị đã ra mắt hai tập thơ, từng được giải Nhì năm 2010 của Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam với tác phẩm thơ Thuyền đuôi én. Chị là người dân tộc Hà Nhì, tên khai sinh là Chu Tá Nộ, người bản Leng Su Sìn, xã Leng Su Sìn, huyện Mường Nhé, tỉnh Điện Biên. Chu Thùy Liên cũng từng là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam khóa III, IV; Chi Hội trưởng Chi hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam tỉnh Điện Biên; Phó Ban Dân vận Tỉnh ủy.
Trong sách giáo khoa chương trình mới có bài thơ Mùa hoa mận của tác giả Chu Thùy Liên đưa vào giảng dạy. Đây là vinh dự và niềm vui cho nhà thơ. Làng thơ ca Điện Biên không ít người tự hào về chị. Họ nói rằng: "Nhà thơ Chu Thùy Liên là một người con ưu tú của miền Tây Bắc Tổ quốc. Nhà thơ sinh ra và gắn bó máu thịt với mảnh đất quê hương Điện Biên. Ấn tượng sâu đậm về vùng quê dân tộc thiểu số Hà Nhì đã đi vào trang thơ đầy mộc mạc, giản dị và gây nhớ thương cho bao người xa quê mỗi khi Tết đến xuân về".
Một nhà thơ nữa tôi cũng rất mong gặp là anh Tòng Văn Hân, người có chùm thơ trong đó có bài Mẹ tôi chửi kẻ trộm đoạt giải B - giải thưởng cao nhất của cuộc thi thơ báo Văn nghệ 2019-2020. Ngày ấy, dư luận sôi lên với hai luồng: khen hết lời và chê cũng hết lời. Nhà thơ Hữu Thỉnh, Trưởng Ban Giám khảo cho rằng Mẹ tôi chửi kẻ trộm là bài thơ hay và độc đáo nhất cuộc thi, xứng đáng nhận giải thưởng đã được trao. Theo ông Thỉnh, Mẹ tôi chửi kẻ trộm không được viết theo kiểu "mơn trớn chữ nghĩa", nhưng thú vị bởi yếu tố nhân văn, độ lượng của nó.
"Lý thường, khi chửi kẻ trộm, người ta sẽ nguyền rủa kẻ trộm gặp những tai ương, đây Mẹ tôi chửi kẻ trộm lại mong cho kẻ trộm đủ ăn, giàu có, tử tế lên để không phải đi ăn trộm nữa. Tư tưởng đó nhân văn vô cùng, tâm hồn rất cao thượng, độ lượng. Lấy ân báo oán thì oán giảm đi, lấy oán báo oán thì oán chồng chất. Đấy là đạo lý rất hay của dân tộc mình".
Nhưng cũng đồng thời lại có nhiều ý kiến trái chiều. Một số nhà thơ, nhà văn nặng lời cho rằng tác phẩm không phải là thơ, là thứ thơ "tân con cóc"...
Nhà thơ "Thần đồng" Trần Đăng Khoa - Thành viên Hội đồng Chung khảo cuộc thi cho hay, chính ông là người đề nghị cuộc thi không có giải A và bài thơ Mẹ tôi chửi kẻ trộm cũng không phải là "toàn bích" dù "có tứ rất hay".
"Ta thấy bà chửi trộm hiện lên rất đẹp, rất nhân văn. Nhà thơ Hữu Thỉnh nói rất đúng: Lấy ân trả oán thì cái oán sẽ bớt đi. Lấy oán trả oán thì oán càng chồng chất... Tứ hay. Rất nhân văn. Cách viết mộc, thật thà. Đúng là cách nghĩ cách nói của đồng bào dân tộc. Tuy nhiên, về nghệ thuật bài thơ không có gì. Nhưng để mộc thế này lại hiệu quả. Để viết có vần có ngôn ngữ bóng bẩy chả khó gì. Nhưng như thế sẽ mất đi sự chất phác, đúng là người dân tộc. Cách viết như tác giả là hợp lý. Bài thơ không vần điệu, ngôn ngữ không đặc biệt nhưng thật thà. Cái hay của bài thơ cũng là ở chỗ đó. Tôi cho rằng, đó là bài thơ hay! Nhưng không toàn bích, nếu toàn bích nó đã đoạt giải nhất rồi".
Thế nhưng, còn một luồng dư luận trái chiều khác, cũng toàn những nhà thơ tên tuổi, lại chê bai nặng lời, thậm chí không coi đó là thơ, hoặc gọi đó là thơ con cóc.
 |
| Nhà thơ Tòng Văn Hân nhận giải thưởng cuộc thi thơ báo Văn nghệ |
Vậy anh Tòng Văn Hân - anh sẽ nói gì đây? Bằng bản lĩnh và những lời lẽ văn hóa, Tòng Văn Hân rất khúc chiết và mộc mạc: "Khi viết bài thơ này tôi cũng chỉ muốn kể lại một nét văn hóa trong cộng đồng dân tộc Thái. Tôi chỉ ghi chép lại những nội dung có tính cô đọng nhất về một nét văn hóa mà mình nghiên cứu, để người đọc, chủ yếu là đồng bào dân tộc mình dễ hiểu, dễ nhớ. Còn việc người ta bảo đó không phải là thơ cũng chẳng sao"; và: "Tôi thấy có người thích những bài thơ của tôi vì sự mới lạ, sự trong sáng thậm chí là ngô nghê. Có người quen với những bài thơ niêm luật chặt chẽ rồi nên khi đọc thơ tôi lại cảm thấy lạ lẫm và chưa quen. Có người bảo đó không phải là thơ. Có người cảm cái hồn cốt của bài thơ chứ không phải bắt bẻ câu từ để soi tính nghệ thuật. Tôi nhấn mạnh là tôi sáng tác thơ chủ yếu để phục vụ bà con đồng bào mình. Khen hay chê là tùy thuộc cảm nhận của mỗi người".
Anh cho biết thêm: "Cách sống và quan niệm sống của người dân tộc Thái chúng tôi mang tính cộng đồng rất cao. Người Thái tuyệt đối không chửi bới mỗi khi bị mất trộm vì họ quan niệm bộ phận nào trên cơ thể con người cũng có hồn vía, mình chửi thì miệng lưỡi của mình sẽ ô uế. Và khi đã ô uế thì sẽ bị ốm đau, làm ăn không tốt, nuôi con cái không lớn và buôn bán không may mắn.
Người ta giải quyết theo hướng vừa giữ thể diện cho người trộm, vừa an ủi người bị mất trộm. Sau khi hai bên hòa giải xong, nếu người ăn trộm còn nhỏ (chưa ra ở riêng) thì bố mẹ phải có trách nhiệm giáo dục con. Gia đình người ăn trộm sẽ nấu bữa cơm ấm cúng, thết đãi những người sang họp bàn để thay cho lời xin lỗi. Trong bữa cơm, mọi người sẽ chúc cho người ăn trộm làm ăn may mắn. Tôi lấy hình ảnh đó viết thành bài thơ Mẹ tôi chửi kẻ trộm".
Tập tục nhân văn như thế, người với người cư xử với nhau bao dung như thế, quá xứng đáng để được ngợi ca, để đi vào thơ văn. Tòng Văn Hân làm được điều ấy, nhất là thơ ca của anh rất đôn hậu nhân văn, há nhà thơ này dù chốn rừng sâu hay núi cao vực thẳm, mình không tìm gặp thì còn tìm gặp ai?
*
Thế nhưng khi lên Điện Biên, do thời gian quá eo hẹp, lịch trình của đoàn lại kín mít, nên quả thật cũng không lúc nào có thể vào thăm bản làng, ngắm mùa ban nở hay nghe tiếng gà cục tác ban trưa, tìm gặp Tòng Văn Hân...
Nhà thơ nữ Chu Thùy Liên thì may thay tôi được gặp trong buổi sáng hội thảo Điện Biên Phủ - Thiên anh hùng ca, nguồn cảm hứng sáng tạo lớn của văn học nghệ thuật. Nhưng cũng bởi thời gian ít ỏi quá, cũng chỉ kịp mời nhau cốc cà phê, rồi chị vội lên diễn đàn đọc tham luận: Những đóng góp của hội viên Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số về đề tài chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ và con người, non nước Điện Biên. Tham luận hay, nhiều tiếng vỗ tay khen ngợi lắm.
Còn nhà thơ Tòng Văn Hân thú thật không thấy anh đâu. Anh là nhà thơ và là nhà sưu tầm, nghiên cứu văn hóa về người Thái Đen, một dân tộc thiểu số của Việt Nam. Anh cũng là hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam. Nhưng trong hội thảo, không thấy có sự hiện diện của anh.
Tôi hơi tiếc và thầm nghĩ: Với thơ ca, không biết anh còn say mê vương vấn nữa hay không? Nếu mệt mỏi hay chán chường rồi thì thật tiếc cho một hồn thơ xứ này...
*
Lên Điện Biên mới hay rằng, tiềm năng văn học - nhất là văn học trẻ của miền đất này như cây rừng mùa xuân, nhiều chồi non lắm. Tôi được gặp một nhà văn trẻ, nho nhã văn chương, nhưng lại là một Thượng úy Lực lượng vũ trang và là Hội viên Hội Văn học nghệ thuật Điện Biên. Ấy là Thượng úy Phan Đức Lộc. Anh say sưa giới thiệu với chúng tôi về lớp trẻ trong văn chương Điện Biên hôm nay, những nhà văn luôn tâm niệm "Để con người và vùng đất gọi tên nhau".
 |
| Nhà văn Phan Đức Lộc |
Đó là Nguyễn Trung Long, Chu Linh, đó là hai chị em song sinh Nguyễn Việt Hà - Nguyễn Ngọc Hà, là Phan Đức Lộc... Họ đều đã có những thành quả văn chương bước đầu đáng khích lệ. Như Nguyễn Trung Long với truyện ngắn Những cánh chim Chua Sa đoạt giải Ba cuộc thi truyện ngắn báo Văn nghệ. Ở độ tuổi đôi mươi, Nguyễn Ngọc Hà xuất bản tiểu thuyết Người viết tình yêu, Nguyễn Việt Hà cho ra mắt liền hai tập truyện ngắn Phương Bắc, phương Nam và Điều chưa kịp nói. Nhà văn Chu Linh với tập Ngô của núi từng được giải thưởng của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam. Nhà văn Phan Đức Lộc, tính đến nay đã xuất bản hơn 10 đầu sách, bao gồm các thể loại tiểu thuyết, truyện dài, truyện ngắn, tản văn và thơ... Anh cũng là nhà văn tài hoa giành được nhiều giải thưởng văn chương, như giải thưởng của tạp chí Nhà văn và Tác phẩm - Hội Nhà văn Việt Nam, tạp chí Xứ Thanh, báo Dân Việt...
Phan Đức Lộc tâm sự với chúng tôi giọng hết sức nồng nhiệt, nhưng cũng nhiều suy tư, day dứt:
"Điện Biên là một vùng đất rất đặc biệt, đặc biệt từ vẻ đẹp con người, truyền thống văn hóa, số phận lịch sử, vị trí địa lý, điều kiện thời tiết cho đến những huyền bí tâm linh. Nói một cách hoa mỹ, Điện Biên có những ngọn núi ngời sắc màu kỳ ảo, những câu chuyện lịch sử hào hùng bên bếp lửa bập bùng, những tình cảm nồng ấm của đồng bào các dân tộc anh em và những mùa hoa ban đẹp man mác như dải thổ cẩm được dệt bằng hoài niệm. Chúng tôi mải miết đi tìm đề tài, trăn trở với những dự định, khao khát những sự cách tân mà đôi khi quên mất, Điện Biên luôn bên cạnh chúng tôi, và có lẽ vẫn đang chờ đợi chúng tôi viết một điều gì đó, dù là nhỏ nhất. Chúng tôi yêu Điện Biên tha thiết, nhưng còn e sợ ngòi bút của mình chưa đủ đậm để viết những trang văn chương tương xứng với xứ sở hoa ban.
Làm thế nào để vùng đất và trang viết gọi tên nhau là điều chúng tôi hằng ấp ủ và mong mỏi. Tôi chợt nhớ những vần thơ mình viết trong bài Một thoáng Điện Biên:
Giữa đáy chiều
Ký ức bừng hồn hoa
Chân bước khẽ nghe tiếng lòng của đất
Tháng năm ấy, tháng năm ấy chưa xa
Điện Biên đầy lên trong ta...
Văn chương Điện Biên vẫn đang hướng về phía trước!"
