Thời gian gần đây có nhiều bài báo đã đăng tải thông tin về đề xuất của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) liên quan đến việc xử phạt hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự dùng nhưng chưa thông báo, đăng ký với cơ quan quản lý nhà nước. Đề xuất này ngay lập tức thu hút sự quan tâm của dư luận, bởi đây không chỉ là một vấn đề pháp lý cần được tiếp cận thận trọng mà còn gắn trực tiếp với quyền lợi hợp pháp của hàng triệu người dân và định hướng phát triển năng lượng sạch của đất nước.
Điện mặt trời mái nhà do hộ gia đình tự đầu tư, lắp đặt trên ngôi nhà của mình rõ ràng là tài sản hợp pháp của chủ sở hữu. Việc khai thác nguồn điện này cho nhu cầu sinh hoạt nội bộ, không nhằm mục đích kinh doanh nên về nguyên tắc người dân có toàn quyền quyết định mà không cần xin phép hay đăng ký. Nếu đưa ra chế tài xử phạt, điều đó đồng nghĩa với việc đặt thêm một hạn chế đối với quyền sở hữu tài sản, một quyền cơ bản đã được Hiến pháp và pháp Luật dân sự bảo đảm.
Quy định của pháp luật chuyên ngành hiện hành cũng chỉ dừng lại ở mức yêu cầu thông báo. Nghị định 58/2025/NĐ-CP của Chính phủ quy định hộ gia đình lắp đặt điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu phải gửi thông báo cho Sở Công Thương, đơn vị điện lực và các cơ quan liên quan về xây dựng, phòng cháy chữa cháy. Đây là cơ chế quản lý nhằm bảo đảm an toàn và theo dõi thống kê, chứ không phải một thủ tục xin phép hay cấp giấy phép. Theo đó, người dân có nghĩa vụ thông báo, nhưng vẫn được toàn quyền quyết định việc lắp đặt, vận hành để phục vụ nhu cầu của mình.
Trong khi đó, pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính lại đặt ra nguyên tắc rất rõ là chỉ xử phạt khi hành vi được quy định cụ thể trong luật hoặc nghị định. Hiện nay, không có điều khoản nào coi việc chưa thông báo điện mặt trời mái nhà tự dùng là hành vi vi phạm để xử phạt. Nếu áp dụng chế tài trong trường hợp này sẽ đi ngược lại nguyên tắc pháp chế hành chính không có quy định của pháp luật thì không có xử phạt.
Đặt vấn đề này vào bối cảnh chính sách của Đảng và Nhà nước, đề xuất xử phạt này còn đi ngược lại định hướng khuyến khích phát triển năng lượng tái tạo. Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị và Quy hoạch điện VIII đưa ra mục tiêu “Phấn đấu đến năm 2030 có 50% các tòa nhà công sở và 50% nhà dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu (phục vụ tiêu thụ tại chỗ, không bán điện vào hệ thống điện quốc gia)”. Như vậy, nếu ngay trong giai đoạn cần khuyến khích lại đưa ra rào cản hành chính thì nguy cơ làm người dân chùn bước và e ngại đầu tư triển khai lắp đặt và sử dụng điện mặt trời mái nhà là hoàn toàn có thể xảy ra.
Đề xuất của EVN phản ánh mong muốn tăng cường quản lý, song lại tiềm ẩn nguy cơ chồng chéo và xâm phạm quyền lợi chính đáng của người dân nếu không được thiết kế đúng cách. Việc thông báo để quản lý là cần thiết, nhưng không thể đồng nhất với việc bắt buộc đăng ký, càng không thể coi việc chưa thông báo là hành vi vi phạm để xử phạt.
Bất kỳ đề xuất nào của cơ quan quản lý chuyên ngành nói riêng hay cơ quan nhà nước nói chung, khi xây dựng chính sách hoặc ban hành quy định pháp luật để điều chỉnh các quan hệ xã hội đều cần đặt quyền và lợi ích hợp pháp của người dân làm trung tâm, đồng thời tạo động lực để khuyến khích sự sáng tạo và phát triển. Chỉ khi vừa bảo đảm hiệu quả quản lý, vừa mở đường cho sự đầu tư và phát triển xã hội bền vững thì chính sách, quy định đó mới thật sự đúng đắn và đi vào cuộc sống, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, nơi chúng ta cần nhiều hơn những cơ chế khuyến khích thay vì ràng buộc.
Thạc sĩ – Luật sư Võ Sỹ Chung
Chi hội Luật gia Viện IBLA
