CHI CHI CHÀNH CHÀNH (Đồng dao)

Đồng dao là ca dao cho trẻ con hát, vần của chữ cuối câu trên gieo vào chữ thứ hai câu liền kế (vần lưng tức yêu vận):

"Chi chi chành chành, 
Cái đanh nổ lửa.
Con ngựa chết trương,
Ba vương ngũ đế,
Cấp kế đi tìm,
Ú tim bắt ập!"

Năm 1858, Pháp bắt đầu xâm lược nước ta bằng cách chiếm Đà Nẵng và năm sau đánh lấy thành Gia Định.

Bốn năm sau (1862), triều đình nhà Nguyễn phải nhượng đứt cho Pháp ba tỉnh miền đông Nam kỳ (gồm Biên Hòa, Gia Định và Định Tường).

Năm năm sau nữa (1867), ta mất nốt ba tỉnh miền tây Nam kỳ còn lại (Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên). Trước sức mạnh của quân Pháp, Phan Thanh Giản buộc lòng phải giao thành cho giặc để tránh đổ máu thêm rồi uống thuốc độc tự vẫn.

Sáu năm sau nữa (1873), Pháp đánh thành Hà Nội lần thứ nhất (Nguyễn Tri Phương bị thương rồi hy sinh) để buôc ta công nhận Nam kỳ lục tỉnh hoàn toàn thuộc Pháp (Hòa ước Giáp Tuất 1874).
Chín năm sau nữa (1882), Pháp lại đánh Hà Nội lần thứ hai để đòi bảo hộ cả Bắc và Trung Kỳ.

Bài đồng dao "chi chi chành chành" ra đời từ đây.

"Chi chi chành chành" chỉ là câu dạo đầu không có ý nghĩa gì (giống "nghe vẻ nghe ve").

"Cái đanh nổ lửa" chỉ việc Pháp tấn công Hà Nội năm 1882.

"Con ngựa chết trương" ám chỉ thành Hà Nội thất thủ năm 1882 là năm Nhâm Ngọ khiến Tổng đốc Hoàng Diệu treo cổ tự tử.

Năm sau vua Tự Đức mất. Triều đình phải ký với Pháp các hiệp ước Quý Mùi (1883) rồi Giáp Thân (1884, còn được gọi là Hiệp ước Patenôtre), công nhận quyền bảo hộ của Pháp đối với cả Bắc và Trung kỳ!

Dục Đức, Hiệp Hòa rồi Kiến Phúc lần lượt lên ngôi nhưng đều bị mất chỉ trong hai năm 1883 và 1884.

Hàm Nghi kế vị nhưng ngay sau đó bỏ trốn để chống Pháp.

Pháp đưa Đồng Khánh lên thay...

Đó là thời kỳ "Ba vương ngũ đế".

"Cấp kế đi tìm" ám chỉ việc Pháp cố tìm bắt cho được vua Hàm Nghi.

"Ú tim bắt ập" chỉ việc vua Hàm Nghi bị bắt đêm 26/9/1888.

Nguyễn Đình Đại